ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑ ΜΑΝΤΙΝΑΔΑ: Η ΛΑΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΡΠΑΘΟ

Η Κάρπαθος έχει πολλές ιδιαιτερότητες, που κατά καιρούς έχουν προκαλέσει την προσοχή των ειδικών, και πάντα το ενδιαφέρον των επισκεπτών. Στην παρουσίαση αυτή θα μιλήσομε για τον ρόλο της λαϊκής ποίησης και μουσικής στην Καρπαθιακή παράδοση. Ελπίζομε ότι το κείμενο και τα μουσικά παραδείγματα θα σας βοηθήσουν να την εκτιμήσετε και εσείς.

Σαν πρώτο δείγμα σας προσκαλούμε να ακούσετε τον συρματικό σκοπό. Είναι αργός και μεγαλοπρεπής και έχει καταγραφεί μέσα σε καφενείο της Ολύμπου. Ακούγεται λύρα, τσαμπούνα, και λαούτο, καθώς και η φωνή του Μιχάλη Ζωγραφίδη.

Η λαϊκή έκφραση με την μορφή της μαντινάδας τόσο η προφορική όσο και η μελοποιημένη είναι συνυφασμένη με την Καρπαθιακή παράδωση. Είναι διαχρονική παραμένοντας πρακτικά αναλλοίωτη στα τελευταία 100 χρόνια. Είναι καθολική, μια που αποτελεί μέρος του τρόπου ζωής των απανταχού Καρπαθίων. Είναι επίσης πολυδιάστατη, μια που εμφανίζεται σε πολλές εκδηλώσεις της ζωής. Τέλος είναι ποικιλόμορφη, παρούσα σε όλα τα χωριά της Καρπάθου και στην γειτονική Κάσο με πολλά κοινά χαρακτηριστικά και δροσιστικές διαβαθμήσεις...

Η λαϊκή ποίηση λοιπόν βασίζεται στην μαντινάδα. Η μαντινάδα είναι ένα 15-σύλλαβο δίστοιχο ιαμβικού ρυθμού, όπως και η Ελληνική Δημοτική ποίηση. Η μαντινάδα με την μορφή αυτή ευδοκιμεί και στην Κάσο, Κρήτη, Κύπρο, και τα άλλα Δωδεκάνησα.

Υπάρχουν δύο βασικές κατηγορίες μαντινάδας: αυτές που συντάσονται ιδιωτικά κάτω συνήθως από άνεση χρόνου, και αποδίδονται συνήθως γραπτά. Και αυτές που συντάσονται δημόσια κάτω από την πίεση χρόνου, συνήθως σαν μέρος δημόσιου διαλόγου όλων των ``γλεντιστών'' που συμμετέχουν στα γλέντια. Γλέντια οργανόνται στις περισσότερες κοινωνικές εκδηώσεις: στα επτά (7 μέρες από την γέννηση), τα βαφτίσια, τους γάμους, τις ονομαστικές εορτές, τις θρησκευτικές εορτές, ακόμη και σε απλές κοινωνικές εκδηλώσεις. Πολλές φορές ακόμη και η συνάντηση φίλων που είχαν καιρό να βρεθούν μπορεί να προκαλέσει αφορμή για ένα γλέντι.

Η ΜΑΝΤΙΝΑΔΑ ΣΤΟ ΓΛΕΝΤΙ

Το γλέντι είναι και αυτό μια ιεροτελεστία, που ακολουθείται με ιδαίτερη ευλάβεια στα βορειότερα χωριά της Καρπάθου και ιδιαίτερα στην Όλυμπο. Περιλαμβάνει διάφορες φάσεις ανάλογα με την περίσταση, με βασικά στοιχεία τον χορό (που λόγω χρόνου δεν θα αναφερθούμε εδώ στους Καρπαθιακούς χορούς, που αξίζουν μιας πιό εμπεριστατωμένης ανάλυσης) και το τραγούδι. Συμμετέχουν:

  • οι ``γλεντιστές'' που επιδίδονται σε μιά μουσική συνομιλία τραγουδόντας μαντινάδες που συνήθως συντάσουν επι τόπου.
  • τα μουσικά όργανα (λύρα, λαούτο, και τσαμπούνα πιό σπάνια). Ειδικά ο λυριστής είναι σε επιφυλακή για να προσαρμόσει το ρυθμό του σε αυτό που ζητά ο τραγουδιστής, η σε αυτό που απαιτεί η περίσταση.
  • οι υπόλοιποι που παρακολουθούν το γλέντι και επαναλαμβάνουν σαν χορός το στοίχο που μόλις τραγουδήθηκε.

    Οι μαντινάδες στο γλέντι αναφέρονται σε μια ποικιλία θεμάτων ανάλογα με την περίσταση (όπως στους δωρητές, στους εορτάζοντες, στον τόπο του γλεντιού, στον Άγιο που η χάρη του εορτάζεται κλπ). Όπως και σε μια πραγματική συζήτηση η παρέα προσπαθεί να ασχολείται μόνο μέ ένα θέμα την φορά, και το εξαντλεί επιτρέποντας στους γλεντιστές να εκφραστούν ποιητικά όπως η περίσταση απαιτεί. Μόλις εξαντληθεί η ενότητα ο λυριστής παίζει για λίγο ένα κομμάτι γρήγορου ρυθμού (όρσα) για να δώσει σε όλους την ευκαιρία να το καταλάβουν. Ο χορός ανταποκρίνεται ακολουθώντας με ρυθμικά παλαμάκια. Μαντινάδες του παππού από βάφτιση στον Μερτώνα (Αυγ. 1997).

    Η μαντινάδα τραγουδιέται κατά τμήματα, όπως το παραπάνω παράδειγμα. Ο γλεντιστής λέει την πρώτη στροφή:
    Μέσα σε τούτες τις δροσιές, στην Μερτωνίτισά μας, και ο χορός επαναλαμβάνει την πρώτη στροφή ενώ ο γλεντιστής παίρνει δυνάμεις για να πεί την δεύτερη στροφή:
    ήρθαμε να βαφτίσομε, τ' εγγόνια τα δικά μας.
    και ο χορός επαναλαμβάνει πάλι την στροφή αυτή. Ακολουθεί συνήθως μόνο μουσική για να δωθεί χρόνος για να συνταχθεί η δεύτερη μαντινάδα. Πολλές φορές μάλιστα, για να κερδίσει περισσότερο χρόνο, θα επαναλάβει την αρχική μαντινάδα.

    Η ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΜΑΝΤΙΝΑΔΑ

    Συχνά οι Καρπάθιοι εκφράζονται ποιητικά ακόμη και στην καθημερινή ζωή: "Αν είναι τα Σάββατα μακριά, οι Παρασκές κοντά είναι"" λένε για να τονίσουνε πόσο γρήγορα περνά ο χρόνος κοντά σε προθεσμίες. Έτσι παράλληλα με την χρήση τους στα γλέντια (μελοποίηση), οι μαντινάδες εμφανίζονται και στον γραπτό λόγο: Σε συγχαρητήριες ευχές, σε ημερολόγια, σε συλλογές, και ακόμη και σε γράμματα, όπως στο παρακάτω γράμμα από την μάνα στο ξενιτευμένο παιδί της. Τραγουδά η Μαριγούλα Κρητσιώτη και συνοδεύεται από καρπαθιακή μουσική.

    Ο τελευταίος στοίχος με τρόπο μεταφορικό υπογραμμίζει την πίκρα της Μάνας που είναι μακριά από το γιό της μαζί με την περηφάνια για τα επιτεύματά του:

    Η ΜΑΝΤΙΝΑΔΑ ΣΤΗΝ ΚΑΡΠΑΘΟ ΚΑΙ ΚΑΣΟ

    Όπως αναφέραμε και πρίν η καρπαθιακή λαϊκή έκφραση εμφανίζεται και σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας. Πάνω στα 9 χωριά της Καρπάθου και στην Κάσο εμφανίζει αξιοσημείωτες ομοιότητες όπως δείχνει και ο παρακάτω "σκοπός της νύχτας":

    Ο Σκοπός της νύχτας, είναι ρυθμός αργός και επιβλητικός. Για μεταμεσονύχτιες καντάδες κάτω από το σπίτι της αγαπημένης, η για περιστάσεις σοβαρές και λυπητερές. Είναι φανερή η μελωδικότητα του κομματιού από την Κάσο και η συναισθηματικότητα της στιγμής στη Βρουκούντα. Προσέξετε στο τέλος το γύρισμα της λύρας για να τονίσει την σοβαρότητα και τη συναισθηματική φόρτιση της στιγμής.

    Η ΜΑΝΤΙΝΑΔΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

    Πάντα η παράδωση συσχετίζεται με τον χρόνο. Η καρπαθιακή λαϊκή έκφραση είναι νομίζομε διαχρονική. Εξακολουθεί μέσα στα τελευταία 100 χρόνια να αποτελεί σημαντικό κομμάτι της ζωής των απανταχού Καρπαθίων. Χωρίς να αποτελεί ένα μουσιακό είδος, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, η λαϊκή έκφραση παραμένει κεντρικό χαρακτηριστικό τους.

    Το επόμενο παράδειγμα δείχνει πως ο ίδιος χορός (ο πάνω χορός συγκεκριμένα) εξελίσσεται μέσα σε ένα διάστημα 70 περίπου χρόνων:

    Ο προσεχτικός ακροατής 8α διακρίνει πέρα από την βελτίωση των ηχογραφήσεων τις διαφορές στο παίξιμο και το τέμπο, ακολουθόντας τους ρυθμούς των καιρών μας. Οι καρπάθιοι χορευτές εξακολουθεί να χορεύει και ταυτίζεται μέ όλους αυτούς τους ρυθμούς. Όλο και περισότεροι Καρπάθιοι νέοι σέ όλα τα σημεία της γής ακολουθούν με τη λύρα τους αυτούς τους βασικούς ρυθμούς, που ώπως λένει οι παλιότεροι θυμίζουν το λύκνισμα της βάρκας στα νερά της Καρπάθου...

    Σας αποχαιρετάμε με την πασίγνωστη σούστα όπως την εκτελεί ο Μ. Παπαμηνάς από το Μεσοχώρι και συμμετέχει και ο Μ. Μαυρολέων από το Απέρι. Η ηχογράφηση έγινε στην Βαλτιμόρη της Αμερικής το 1976.


    Manolis M. Tsangaris
    (c) Apella Nota, 1998.